5-8. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[263-266] ปญฺจมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ ปุริมานิ ปเนตฺถ ทฺเว ปริปุณฺณปสฺสทฺธิกานิ, ปจฺฉิมานิ อุปฑฺฒปสฺสทฺธิกานิฯ เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ

9-10. ปญฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[267-268] นวเม ปญฺจกงฺโค ถปตีติ ปญฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํ, วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปญฺจกงฺโคติ ปญฺญาโตฯ ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺฐโกฯ อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโรฯ ปริยายนฺติ การณํฯ ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺท, ปริยาเยนาติ การเณนฯ เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา, สุขาทิวเสน ติสฺโสปิ, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปญฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺฐารส, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺติํสฯ ตา อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เอวํ อฏฺฐสตํ เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ปญฺจิเม อานนฺท กามคุณาติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ น เกวลญฺหิ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ภควตา ปญฺญตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจกงฺคสฺส ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํฯ ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํฯ เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขนฺติ วุตฺตาฯ นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน สุขํ นาม ชาโตฯ ปญฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตํ สุขํ นาม, นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นามฯ อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐน เอกนฺตสุขเมว ชาตํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตํ สุขํ วา อเวทยิตํ สุขํ วา อุปลพฺภติฯ

ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมิํ ปญฺญเปติ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมิํเยว ปญฺญเปตีติ อิธ ภควา นิโรธสมาปตฺติํ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

รโหคตวคฺโค ทุติโยฯ

3. อฏฺฐสตปริยายวคฺโค

1. สีวกสุตฺตวณฺณนา

[269] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม โมฬิยสีวโกติ สีวโกติ ตสฺส นามํฯ จูฬา ปนสฺส อตฺถิ, ตสฺมา โมฬิยสีวโกติ วุจฺจติฯ ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานานีติ ปิตฺตปจฺจยานิฯ เวทยิตานีติ เวทนาฯ ตตฺถ ปิตฺตปจฺจยา ติสฺโส เวทนา อุปฺปชฺชนฺติฯ กถํ? เอกจฺโจ หิ ‘‘ปิตฺตํ เม กุปิตํ ทุชฺชานํ โข ปน ชีวิต’’นฺติ ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, เอวมสฺส กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, มุสา ภณติ, ทส ทุสฺสีลฺยกมฺมานิ กโรติ, เอวมสฺส อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘เอตฺตเกนปิ เม เภสชฺชกรเณน ปิตฺตํ น วูปสมฺมติ, อลํ ยํ โหติ. ตํ โหตู’’ติ มชฺฌตฺโต กายิกเวทนํ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ, เอวํ อสฺส อพฺยากตเวทนา อุปฺปชฺชติฯ

สามมฺปิ โข เอตนฺติ ตํ ตํ ปิตฺตวิการํ ทิสฺวา อตฺตนาปิ เอตํ เวทิตพฺพํฯ สจฺจสมฺมตนฺติ ภูตสมฺมตํฯ โลโกปิ หิสฺส สรีเร สพลวณฺณตาทิปิตฺตวิการํ ทิสฺวา ‘‘ปิตฺตมสฺส กุปิต’’นฺติ ชานาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สามญฺจ วิทิตํ โลกสฺส จ สจฺจสมฺมตํ อติธาวนฺติ, ตสฺมาฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน สนฺนิปาติกานีติ ติณฺณมฺปิ ปิตฺตาทีนํ โกเปน สมุฏฺฐิตานิฯ อุตุปริณามชานีติ วิสภาคอุตุโต ชาตานิฯ ชงฺคลเทสวาสีนญฺหิ อนุปเทเส วสนฺตานํ วิสภาโค อุตุ อุปฺปชฺชติ, อนุปเทสวาสีนญฺจ ชงฺคลเทเสติ เอวํ มลยสมุทฺทตีราทิวเสนาปิ อุตุวิสภาคตา อุปฺปชฺชติเยวฯ ตโต ชาตาติ อุตุปริณามชาตานิ นามฯ